Ιερά Μητρόπολις Πισιδίας

ΤΟ ΚΑΛΛΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Ανέκδοτη Συνομιλία του Δημοσιογράφου Νικ. Β. Παπουτσόπουλου
Με τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη Λυκούργο Αγγελόπουλο

Η βυζαντινή μουσική, θρησκευτική, λατρευτική, που συνοδεύει τις ακολουθίες των Παθών και της Ανάστασης, αποδίδει με ρωμαλεότητα τη συναισθηματική φόρτιση των ημερών και αναδεικνύει τον ποιητικό λόγο, διαφυλάσσοντας ακέραιο τον θησαυρό της ελληνικής γώσσας και τον θρίαμβο του μέτρου:

Κατεπόθη ὁ θάνατος εἰς νῖκος / τῇ ἐκ νεκρῶν ἐγέρσει σου, Χριστὲ ὁ Θεός, γράφει ο Ρωμανός, στην ακροστιχίδα τοῦ κυροῦ Ρωμανοῦ αἶνος. Και καθώς ο βυζαντινός αγιογράφος μετουσιώνει την κτιστή φύση, ο υμνωδός δοξολογεί το "τρισμακάριστον ξύλον, τὸ δῶρον τῆς ζωῆς ἡμῶν" και διεγείρει το συναίσθημα στην κλιμάκωση του Πάθους και της λαμπροφόρας Ανάστασης, όπως βιώνονται και αναβιώνονται κάθε χρόνο στην περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας, αναδεικνύοντας το νόημα και τον λόγο και ακολουθώντας πιστά μιαν ακμαία θεολογία και λατρευτική έκφραση. Η πασχαλινή υμνογραφία συμπυκνώνει όλο το νόημα της Ανάστασης, την ελπίδα αλλά και την βεβαιότητα των πιστών για την πορεία προς την αλήθεια και τη ζωή, λέει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, Άρχων Πρωτοψάλτης της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, Διευθυντής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας και Πρωτοψάλτης της Αγίας Ειρήνης της οδού Αιόλου (πρώτης Μητρόπολης Αθηνών). Είναι η πρόγευσις της Βασιλείας των ουρανών και, βέβαια, δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Το γράφει καθαρά ο Απ. Παύλος:
εἰ Χριστὸς οὐκ ἐγήγερται κενὸν ἄρα τὸ κήρυγμα ἡμῶν, κενὴ δὲ καὶ ἡ πίστις ἡμῶν.
Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο πως η διαδρομή, η πορεία των πιστών, μέσα από τις καθημερινές ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος, υποστηρίζεται από έναν εκπληκτικού πλούτου υμνογραφικό, δηλαδή ποιητικό και μουσικό ταυτόχρονα πλαίσιο. Ποιός δεν περιμένει να ακούσει το Μ. Σάββατο το ιδιαίτερα κατανυκτικό αλλά και χαρακτηριστικό μέλος του Ιακώβου Πρωτοψάλτου:
Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία, και το Κοινωνικό του Πέτρου Λαμπαδαρίου, Ἐξηγέρθη ὡς ὁ ὑπνῶν, που εξικνείται στις ακραίες περιοχές βάθους και ύψους του μέλους, σύμφωνα προς την τάση που περιγράφει ο θεωρητικός της μεθόδου, που ισχύει, ο Μητροπολίτης Χρύσανθος, στο Μέγα Θεωρητικόν:
Μίμησις δε προς τα νοούμενα είναι το να μελίζωμεν με οξείαν μεν την μελωδίαν, εκείνα εις τα οποία νοείταί τις ύψος, ως ουρανός, όρος, με βαρείαν δε μελωδίαν εκείνα εις τα οποία νοείταί τις χαρά, ως παράδεισος, νίκη, με σκυθρωπόν δε ήχον εκείνα εις τα οποία νοείταί τις λύπη, ως θάνατος, καταδίκη.
Η ποιητική και μουσική πορεία εντείνεται κάθε ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδος και κορυφώνεται, όπως είναι φυσικό, στην Ανάσταση, υπογραμμίζει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος. Το αρχαίο μέλος του Χριστὸς ἀνέστη, ο κανόνας, τα στιχηρά του Πάσχα και το ΔοξαστικόἈναστάσεως ἡμέρα, είτε στο μέλος του Πέτρου Λαμπαδαρίου είτε στο μελισματικό μέλος του Ιακώβου Πρωτοψάλτου, είναι η μουσική έκφραση της Λαμπρής. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα μέλη αυτά είναι μελοποιημένα στους δύο πανηγυρικούς ήχους, τον πρώτο και τον πλάγιο του πρώτου.
Γράφει στον Λόγον εἰς τὴν φωτοφόρον καὶ ἁγίαν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης (σε μετάφραση Γεωργίου Μαυρομμάτη):
Ας γιορτάσουμε, λοιπόν, τη μετά από τρεις ημέρες Ανάσταση του Χριστού, που προξένησε την αιώνια ζωή. Διότι όπως ακριβώς η Θεοτόκος Μαρία δεν δοκίμασε παρθενικές ωδίνες ανύμφευτης κόρης, αλλά με τη θέληση του Θεού και με την χάρη του Αγίου Πνεύματος γέννησε τον Δημιουργό των αιώνων, τον Θεό Λόγο, που προέρχεται από την κοιλία της καταργώντας τις οδύνες του θανάτου, άφησε, όταν διατάχθηκε, ελεύθερο τον Κύριο των Ιουδαίων, γιατί δεν μπορούσε να κρατά σώμα το οποίο φέρνει την αθανασία. Σκεπτόμενος, λοιπόν, ο προφήτης Δαυίδ την αποκατάσταση του μεγαλείου, την κατάργηση του θανάτου, την απόκτηση της πολυπόθητης ελευθερίας, φωνάζει και λέει: Βασίλευσε ο Κύριος, φόρεσε το μεγαλείο Του: Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν, εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο. Αυτόν τον στίχο θα τον συναντήσουμε, ως αλληλουιάριο της Κυριακής του Πάσχα, σε ένα μοναδικό παλαιορωμαϊκό χειρόγραφο της Βατικανής βιβλιοθήκης. Σώζεται εκεί μαζί με άλλα έξι αλληλουιάρια για τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, όλα στα ελληνικά, εκφράζοντας την αρχαία παράδοση του αιώνος, όταν οι περισσότεροι Πάπες ήταν ελληνικής καταγωγής και οι ακολουθίες κατά συνέπεια ετελούντο στην ελληνική. Το Χριστός ἀνέστη, εξάλλου, το αρχαιότατο αυτό τροπάριο της πρώτης περιόδου της υμνογραφίας, δίνει το θέμα για την εικαστική απεικόνιση:
Αγιογραφικές εικόνες που παριστάνουν την Ανάσταση του Χριστού, γράφει ο Φώτης Κόντογλου, είναι ζωγραφισμένες με την λειτουργική τεχνοτροπία που την ονομάζουν 'βυζαντινή'. Βυζαντινοί αγιογράφοι, δεν ζωγραφίζουν τον Χριστό να εξέρχεται του μνήματος, όπως συνηθίζουν οι ζωγράφοι της Δύσης, αλλά τον Χριστό που κατέβηκε στον Άδη, νικητή του θανάτου και γλίτωσε από τη φθορά το ανθρώπινο γένος. Γι' αυτό φέρει και την επιγραφή: Ἡ εἰς ᾍδου κάθοδος. Στη μέση, ζωγραφίζεται ο Χριστός με μιάν ορμητική κίνηση πατώντας επάνω στις πύλες του Άδου, που είναι σπασμένες από τη θεϊκή δύναμή του και που καταπλακώνουν τον Άδη, δηλαδή τον θάνατο που κείτεται αλυσοδεμένος, μπρούμυτος μέσα σ' ένα σκοτεινό σπήλαιο. Ο Κύριος με το δεξί χέρι τραβά τον Αδάμ από τον τάφο και με τ' αριστερό την Εύα, κι αυτό συμβολίζει την νεκρανάσταση όλου του ανθρωπίνου γένους. Δεξιά κι αριστερά στέκουνται οι "ἀπ' αἰῶνος νεκροί", σε στάση προσευχής, οι προφήτες Δαυίδ, Σολομών, Ησαϊας, Ενώχ, καθώς και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, που, αφού προφήτεψε τον ερχομό του Χριστού απάνω στη γη, μετά την αποκεφάλισή του, κατέβηκε στον Άδη και προείπε στους απ' αιώνος, εκεί, καθεύδοντας, πως θα κατέβει ο Χριστός νικητής του θανάτου, για να τους απελευθερώσει από την καταδίκη της φθοράς.
Με τον τρόπο αυτό, καταλήγει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, λόγος, μουσική και εικόνα υπηρετούν ταπεινά την Ανάσταση.

Γιά τη βυζαντινή μουσική και τον ερμηνευτή της Λυκούργο Αγγελόπουλο.
Γράφει ο Νικ. Β. Παπουτσόπουλος

Η βυζαντινή μουσική μου θυμίζει τις τοιχογραφίες του Θεόφιλου, όπου ο Οδυσσέας Ανδρούτσος υπάρχει πλάι στον Μεγαλέξανδρο!, σημειώνει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, ιδρυτής και διευθυντής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας, που συμπληρώνει τριάντα πέντε χρόνια από την ίδρυσή της.
Η ρωμαλέα αγιογραφία συμβαδίζει με ακμαία θεολογία και εκκλησιαστική ζωή, σημειώνει ο Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, και αυτό είναι το θετικό δίδαγμα από τη ζωή του Βυζαντίου, όπως και το αρνητικό από την εξέλιξη αγιογραφίας στη Ρωσία και στην Ελλάδα από τη Βαυαροκρατία και εντεύθεν. Δίχως σωστή θεολογία, υγιή εκκλησιαστική ζωή και ορθό φρόνημα η αγιογραφία μεταπίπτει μοιραία σε νηπιώδη αγιοσουλπικά ή βατικάνια κατασκευάσματα. Συμβαίνει δηλαδή ό,τι και με τη βυζαντινή μουσική σε σχέση με τις παιδαριώδεις τετραφωνίες ή τριφωνίες.
Η συνεχής προσπάθεια του Λυκούργου Αγγελόπουλου και των συνεργατών της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας για σωστή παιδεία και επιστημονική γνώση του μουσικού πολιτισμού, η έρευνα και η υψηλής ποιότητας και απαιτήσεων ερμηνεία εξασφάλισαν την αποδοχή της βυζαντινής μουσικής και στο εξωτερικό. Στη μακρά μουσική της πορεία παρουσίασε την βυζαντινή μουσική, όπως αυτή έφθασε ώς τις μέρες μας με την γραπτή και προφορική παράδοση, στην Ελλάδα και σε ολόκληρο, σχεδόν, τον κόσμο, έχοντας πραγματοποιήσει περισσότερες από χίλιες λειτουργίες και συναυλίες και έχοντας συμμετάσχει σε πολλές άλλες σημαντικές εκδηλώσεις. Με απόλυτο σεβασμό στην παράδοση και αφοσίωση στην έρευνα και την μελέτη, η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία ερμήνευσε σε συναυλίες υψηλού καλλιτεχνικού και αισθητικού επιπέδου αντιπροσωπευτικά μέλη της βυζαντινή μουσικής, από τις Ηνωμένες Πολιτείες έως την Πετραία Αραβία και από τη Φινλανδία και τη Ρωσία μέχρι την Ιβηρική χερσόνησο, αποδίδοντας το ύφος και την πνευματικότητα της μουσικής εκείνης, η οποία, σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, εάν δεν είναι η μουσική των Ελλήνων, είναι η μουσική των Αγγέλων. Ο ίδιος, άλλωστε, υποστήριζε πως και άν ήτο δυνατόν επιστημονικώς να αποδειχθή οτι η βυζαντινή μουσική είναι αυτούσιος η μουσική των αρχαίων Ελλήνων, πάλιν οι Λεβαντίνοι θα την απέρριπτον, τάχα ως απηρχαιωμένην και έξω της μόδας. Διότι, όπως είναι τίς ικανός να αισθανθή και να εκτιμήση πράγμα τόσον αβρόν, όσον η βυζαντινή μουσική, πρέπει να έχη απλότητα ή λεπτότητα. Αλλ' η παρ' ημίν ψευδοαριστοκρατία την μεν απλότητα απώλεσεν πρό πολλού, εις βαθμόν δέ τινά λεπτότητος ουδέποτε κατώρθωσε να φθάση.
Άλλως η βυζαντινή μουσική είναι τόσο ελληνική όσον πρέπει να είναι. Ούτε εμείς την θέλουμε ούτε την φανταζόμεθα ως αυτήν την μουσικήν των αρχαίων Ελλήνων. Αλλά είναι η μόνη γνησία και η μόνη υπάρχουσα.
Σύμφωνα με τον συνθέτη Μιχάλη Αδάμη, η βυζαντινή μουσική απεδείχθη ελκυστική πηγή έμπνευσης για σύγχρονους συνθέτες πρωτοποριακής μουσικής, που αντλούν από τον πλούτο των συνθετικών και δομικών ιδεών που τη διέπουν και που γι αυτούς η βυζαντινή μουσική γίνεται αφετηρία δημιουργικών πραγματώσεων. Ο ίδιος σημείωνε επίσης, πως η βυζαντινή μουσική είναι αντικείμενον ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για τους μουσικούς και τους μουσικολόγους σε διεθνή κλίμακα. Η έρευνα και η μελέτη διαφόρων τομέων της αποδίδει καρπούς και η σχετική βιβλιογραφία πλουτίζεται διαρκώς. Βέβαια, πολλά παραμένουν ακόμη να ανακαλυφθούν, να μελετηθούν και να εξηγηθούν. Αλλά εκτός των άλλων, όλη αυτή η ενθουσιώδης ενασχόληση με την έρευνα και τη μελέτη της βυζαντινής μουσικής έφερε κι ένα γενικότερο σημαντικό αποτέλεσμα: το ότι σήμερα διεθνώς η βυζαντινή μουσική αναγνωρίζεται ως ένας πλήρης, ολοκληρωμένος και μεγάλης σπουδαιότητας μουσικός πολιτισμός, πλούσιος σε ιδέες και αρχές και μ' ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό ήθος.

Πρώτη δημοσίευση · Μεγάλη Τεσσαρακοστή 2013